Szyja Rabinowicz

Szyja (Jehoszua, Szaja) Rabinowicz urodził się w 1888 r. w znanej rodzinie chasydzkiej. Był synem rabina z Białej i bezpośrednim potomkiem Jakowa Icchaka Rabinowicza z Przysuchy zwanego Świętym Żydem. Jego żona była prawnuczką Menachema Mendela, słynnego rabina z Kocka. Rabinowicz, ku oburzeniu rodziny, odmówił zostania chasydzkim rabinem. Wstąpił do Bundu, uczestniczył w rewolucji 1905 r.  Został aresztowany, ale zwolniono go dzięki łapówce wręczonej rosyjskiej policji przez chasydów z Białej. [1]

Przed wojną był właścicielem i zarządzał wytwórnią dachówek. Znaczną część zysków przekazywał na wspieranie kultury żydowskiej, m.in. Żydowskiego Instytutu Naukowego JIWO. To tam prawdopodobnie poznał przed wojną Emanuela Ringelbluma, twórcę Archiwum.

W getcie warszawskim Rabinowicz zaangażował się w działalność społeczną i kulturalną. Był członkiem biura Międzydzielnicowej Komisji Komitetów Domowych i Komisji Racjonalizacji Pracy Kuchen, przyłączył się również do Ikoru.

Z Dziennika Abrahama Lewina wynika, że w getcie mieszkał najprawdopodobniej przy ul. Dzikiej 3. [2]

Z lektury dziennika Tytelmana wiemy, że w 1939 r. uciekł do Rosji, wrócił do Warszawy w maju 1940 r. W getcie mieszkał przy ul. Muranowskiej 31. Kontynuował działalność partyjną, m.in. brał czynny udział w kolportowaniu podziemnych komunikatów radiowych, w 1941 r. zorganizował z Natanem Ostrowiczem grupy polityczne, które weszły w skład „piątek” bojowych Bloku Antyfaszystowskiego.

Był jednym z założycieli i członkiem zarządu Oneg Szabat, nieformalnym łącznikiem między grupą a Bundem, regularnie wspomagał też Oneg Szabat finansowo (obok Landaua i Wintera). Brał udział w projekcie „Dwa i pół roku wojny”, ale wydaje się, że nie włączył się bezpośrednio w kompletowanie zbiorów. Gdy po wojnie Hersz Wasser, sekretarz Oneg Szabat, identyfikował dokumenty z Archiwum, Rabinowiczowi przypisał tylko jeden tekst – opracowanie na temat branży, w której przedsiębiorca się specjalizował – produkcji pokryć dachowych pt. Produkcja papy dachowej. Znaczenie Żydów w produkcji papy w Polsce przed wojną i zmiana sytuacji podczas okupacji.

W swojej politycznej orientacji ten człowiek, zamożny kupiec z ortodoksyjnej rodziny, był lojalnym bundowcem. Szczerość, moralna prawość i oddanie pracy społecznej – to jego cechy charakterystyczne, które zyskały mu szacunek i cześć wszystkich tych, którzy utrzymywali z nim jakieś kontakty. [3]

Napisany po wojnie przez Bund nekrolog nazywa Rabinowicza „cadykiem Getta Warszawskiego”. To samo źródło stwierdza również, że „stał na czele komisji archiwalnej” podziemnego Bundu.

W styczniu 1943 roku Rabinowicz wraz z rodziną próbował ukryć się po aryjskiej stronie. Wkrótce jednak spotkała ich tragedia – jego żona i młodsza córka zostały zastrzelone przez Gestapo. Rabinowicz wrócił do getta i próbował się ocalić, kupując fałszywy paszport do jednego z krajów Ameryki Południowej. Wraz z ok. 2500 innych Żydów czekał na wyjazd w obozie internowania utworzonym w budynku Hotelu Polskiego. Stąd trafił w 1943 r. do obozu przejściowego w Bergen Belsen (Niemcy). Ocalali wspominają, że w obozie Rabinowicz dawał wykłady o kulturze jidysz i żydowskiej historii. [4]

11 października 1943 roku Niemcy deportowali go do Auschwitz-Birkenau – w tym samym transporcie znajdowali się żydowski pisarz Szyja Perle i przywódca Poalej Syjon-Lewicy Natan Buchsbaum. Zamordowano go natychmiast po przyjeździe do obozu, tak jak innych więźniów z tego transportu.

Opracowanie Produkcja papy dachowej. Znaczenie Żydów w produkcji papy w Polsce przed wojną i zmiana sytuacji podczas okupacji znajduje się w 34. tomie ARG.